Spis treści
Wprowadzenie
1. Człowiek jako całość – budowa człowieka
2. Budowa i funkcje fizjologiczne układów organizmu ludzkiego
3. Rozwój psychofizyczny człowieka w poszczególnych fazach życia
4. Podstawowe procesy życiowe organizmu
5. Funkcje organizmu związane z wiekiem, płcią oraz różnice konstytucjonalne
Bibliografia
Wprowadzenie
Aby zrozumieć potrzeby i problemy osób chorych i niesamodzielnych, z którymi na co dzień ma do czynienia opiekun medyczny, należy dobrze poznać anatomię i fizjologię organizmu ludzkiego, dlatego też, niniejszy moduł zostanie podporządkowany zagadnieniom związanym z anatomią i fizjologią człowieka.
Człowiek zbudowany jest z 9-ciu układów: szkieletowego, nerwowego, oddechowego, pokarmowego, krwionośnego, moczowego, płciowego, limfatycznego i dokrewnego.
1. Człowiek jako całość – budowa człowieka
Układ szkieletowy
Układ szkieletowy zbudowany jest głównie z kości i chrząstek. U człowieka dorosłego szkielet składa się z 206 kości. U starszych ludzi kości może być mniej ze względu na zrastanie się kości czaszki. Średnia waga szkieletu to 10 kilogramów u kobiet, i 12 kilogramów u mężczyzn.
Ze względu na budowę zewnętrzną, kości podzielono na kilka grup: kości długie np.: kość udowa, ramienna; kości płaskie, np.: kości czaszki, łopatka; kości krótkie, np.: kości nadgarstka, stępu; kości różnokształtne, np.: kręgi.
Szkielet dzieli się na:
· szkielet osiowy: czaszka; kręgosłup; klatka piersiowa > żebra i mostek,
· szkielet kończyn: kości obręczy barkowej, kości obręczy miednicowej, kości kończyn górnych i dolnych.
Układ mięśniowy
Istnieją dwa rodzaje mięśni – gładkie, odpowiedzialne za ruchy bezwiedne takie, jak: rozszerzanie źrenic, skurcze jelit i żołądka i poprzecznie prążkowane, umożliwiają poruszanie się. Specjalna grupa mięśni poprzecznie prążkowanych powoduje rytmiczne ruchy serca pompującego krew. Współdziałanie mięśni sprawia, iż ruch jest płynny, precyzyjny i kontrolowany.
Mięśnie wykonują 2 rodzaje prac:
– dynamiczną – dochodzi do zmiany długości mięśni i przemieszczania kości względem siebie, np. podczas ruchu;
– statyczną – nie następuje przemieszczenie kości względem siebie, lecz zmienia się jedynie napięcie mięśni, np. podczas siedzenia i stania.
Mięśnie pracują, gdy wykonujemy różne czynności od pisania do biegania. Praca mięśni polega na kurczeniu się i rozkurczaniu. Źródłem energii niezbędnej do pracy mięśni jest pochodząca z krwi glukoza.
Praca mięśnia sercowego nie podlega woli człowieka. Serce pracuje własnym rytmem
Układ nerwowy
Jest to zbiór wyspecjalizowanych komórek, pozostających ze sobą w złożonych relacjach funkcjonalnych i strukturalnych, odpowiadający za sterowanie aktywnością organizmu. Układ nerwowy jest w stanie wykryć określone zmiany zachodzące w otoczeniu i wywołać w związku z tym odpowiednią reakcję organizmu. Jest zbudowany z komórek nerwowych (zbiór komórek nerwowych bywa nazywany tkanką nerwową) oraz komórek glejowych (zbiór komórek glejowych – tkanką glejową).
Komórki nerwowe charakteryzują się zdolnością do wytwarzania, przekazywania sygnałów innym komórkom oraz odbierania ich od innych komórek, a także zdolnością do przekształcania tego sygnału, kiedy jest on przekazywany z komórki do komórki. Sygnał ten ma charakter elektrochemiczny.
Układ nerwowy dzieli się na centralny i obwodowy.
Układ oddechowy
Narządem głównym układu oddechowego są płuca – odpowiadają za proces oddychania człowieka.
W skład układu oddechowego wchodzi również: jama nosowa, gardło z przewodem trąbkowym łączącym je z uchem środkowym, krtań, tchawica, oskrzela – prawe i lewe, które dzielą się na: oskrzela płatowe, segmentalne i mniejszej średnicy. Oskrzela z reguły rozgałęziają się na dwa niższego rzędu. Najdrobniejsze oskrzela przechodzą w oskrzeliki. Sieć oskrzeli tworzy rozbudowany system – „drzewo oskrzelowe”. Końcowa część dróg oddechowych prowadzi do pęcherzyków płucnych, które tworzą płuca.
· Górne drogi oddechowe: jama nosowa, gardło,
· Dolne drogi oddechowe: krtań, tchawica, oskrzela, płuca.
Układ pokarmowy
W skład układu pokarmowego człowieka wchodzą: przewód pokarmowy; dwa wielkie gruczoły: wątroba, trzustka. Przewód pokarmowy dzieli się na kilka połączonych ze sobą odcinków zebranych w grupach: jama ustna, gardło, przełyk, żołądek, jelito cienkie, jelito grube.
Układ moczowy
Układ moczowo-płciowy składa się z dwóch części: układu moczowego i układu płciowego. Przyczyną połączenia tych dwóch układów jest ich pochodzenie (rozwój) ze wspólnego zawiązka.
Narządy układu moczowego: nerki, moczowód, pęcherz moczowy, cewka moczowa.
Układ płciowy żeński i męski
Męski układ płciowy – nasieniowód, cewka moczowa, najądrze, jądro.
Żeński układ płciowy – jajniki, jajowody, macica, pochwa.
Układ limfatyczny
Otwarty układ naczyń i przewodów, którymi płynie jeden z płynów ustrojowych – limfa, która bierze swój początek ze śródmiąższowego przesączu znajdującego się w tkankach. Układ naczyń chłonnych połączony jest z układem krążenia krwi. Oprócz układu naczyń chłonnych w skład układu limfatycznego wchodzą także narządy i tkanki limfatyczne. Limfa porusza się w naczyniach limfatycznych za pomocą mięśni. Zbudowany jest z otwartych naczyń limfatycznych oraz z tkanki limfatycznej, z której zbudowane są węzły chłonne, grudki chłonne, grasica, migdałki i śledziona.
Układ dokrewny
Do układu dokrewnego zalicza się gruczoły dokrewne (wewnątrzwydzielnicze): szy-szynka mózgowa, podwzgórze, przysadka, przytarczyce, tarczyca, grasica, nadnercza, trzustka, jajniki, jądra. Są to gruczoły niemające przewodów wyprowadzających, ale wy-dzielające wprost do naczyń krwionośnych i limfy substancje niezbędne do prawidło-wego funkcjonowania ustroju – hormony.
Układ krwionośny
Jest układem zamkniętym, w którym krew krąży w systemie naczyń krwionośnych, a serce jest pompą wymuszającą nieustanny obieg krwi. Układ ten wraz z układem limfa-tycznym tworzą układ krążenia. Naczynia krwionośne można podzielić na: żyły, tętnice, włosowate naczynia krwionośne. Krew wypływa z serca tętnicami, a wraca żyłami. Im dalej od serca tym ciśnienie krwi jest mniejsze, a w żyłach jest nawet bliskie zera.
Układ krwionośny składa się z: serca – pompa zalewowo-tłocząca i naczyń krwiono-śnych: tętnice, żyły, sieć naczyń włosowatych Serce posiada własny system dostarczania niezbędnych substancji, tzw. naczynia wieńcowe.
2. Budowa i funkcje fizjologiczne układów organizmu ludzkiego
Funkcje oka: odbieranie fal świetlnych; przekształcanie fal świetlnych w impulsy elek-tryczne, które są scalone i analizowane w ośrodku wzrokowym kresomózgowia, w wy-niku czego powstaje trójwymiarowy obraz.
Mechanizm widzenia: fala świetlna docierając do oka przechodzi przez rogówkę, ko-morę przednią, źrenicę, soczewkę i galaretowate ciało szkliste, ulega załamaniu, a na-stępnie skupieniu w promień świetlny, który pada na siatkówkę dając obraz rzeczywi-sty, pomniejszony i odwrócony.
Mechanizm widzenia barw: w siatkówce występują trzy rodzaje czopków (wrażli-wych na trzy podstawowe barwy: czerwień, zieleń i fiolet), które w wyniku zadziałania bodźców świetlnych o odpowiedniej długości fali (a co za tym idzie barwy), ulegają roz-kładowi i wywołują odpowiednie wrażenia wzrokowe; odebrane bodźce przekształcane są w impulsy nerwowe, które poprzez nerw wzrokowy trafiają do ośrodków w korze mózgowej, gdzie następuje interpretacja i powstanie odpowiednich wrażeń barwnych (http://www.bryk.pl).
Odbieranie fal akustycznych. Droga fali dźwiękowej: dźwięki wychwytywane są przez małżowinę uszną i kierowane przez przewód słuchowy do wnętrza ucha. Do-cierają do błony bębenkowej i wprawiają ją w drgania. Drgania błony bębenkowej są wzmacniane i przenoszone przez kosteczki słuchowe, kolejno młoteczek, kowadełko i strzemiączko. Człowiek odbiera dźwięki o częstotliwości od 16 do 20 000 Hz. Częstotli-wość rozpoznawana jest jako wysokość dźwięku. Fale o różnej częstotliwości pobudzają receptory narządu Cortiego w innych częściach ślimaka. Na tej podstawie mózg odczytu-je wysokość dźwięku.
Zmysł równowagi: za odbiór informacji o ruchu i położeniu ciała odpowiadają kanały półkoliste oraz woreczek i łagiewka położone w przedsionku środkowym ucha. Struktu-ry te tworzą narząd równowagi (http://biologia.opracowania.pl/narz%C4%85dy_zmys%C5%82%C3%B3w/ucho_narz%C4%85d_s%C5%82uchu_i_r%C3%B3wnowagi/).
Funkcje szkieletu
Elementami układu ruchu u człowieka są: mięśnie, stanowiące część czynną układu, oraz kości, stanowiące część bierną układu ruchu.
Zasadnicze funkcje szkieletu:
· stanowi rusztowanie dla ciała;
· jest rusztowaniem dla mięśni i wraz z nimi umożliwia poruszanie się;
· chroni narządy wewnętrzne;
· wytwarza elementy morfotyczne krwi.
Funkcja układu nerwowego: odbieranie, przekazywanie i analizowanie bodźców ze świata zewnętrznego, integracja poszczególnych części ciała wraz z układem hormonal-nym, zachowanie homeostazy (kontrola i koordynacja).
Funkcja układu somatycznego: koordynacja zewnętrzna; kontakt i reakcje ze światem zewnętrznym; kierowanie czynnościami zależnymi od naszej woli.
Funkcja układu autonomicznego (wegetatywny): koordynacja wewnętrzna; Home-ostaza – regulacja metabolizmu; kierowanie reakcjami niezależnymi od naszej woli.
Funkcja układu współczulnego (sympatyczny): rozszerzanie źrenicy oka; zmniejszanie wydzielania śliny; zwiększanie wydzielania potu; przyśpieszanie akcji serca; podwyższanie ciśnienia krwi; zwalnianie ruchów jelit; zmniejszanie wydzielania soku żołądkowego; zmniejszanie wydzielania moczu; jeżenie włosów – „stawianie dęba”.
Funkcja układu przywspółczulnego (parasympatyczny): zwężanie źrenicy oka; zwiększanie wydzielania śliny; zmniejszanie wydzielania potu; zwalnianie akcji serca; obniżanie ciśnienia krwi; przyśpieszanie ruchów jelit; zwiększanie wydzielania soku żołądkowego; zwiększanie wydzielania moczu.
Funkcja układu oddechowego: główną funkcją oddychania jest dostarczenie każdej żywej komórce organizmu tlenu, gdzie przy jego udziale dochodzi do spalania, czyli utleniania substancji odżywczych. W wyniku procesu utleniania organizmowi dostar-czana jest energia. W rezultacie przemian zachodzących w komórkach powstaje między innymi dwutlenek węgla, który wyprowadzany jest z organizmu przez płuca.
Funkcja układu pokarmowego: układ pokarmowy człowieka jest odpowiedzialny za przyjęcie pokarmu, rozdrobnienie, trawienie, wchłanianie, wydalanie niestrawionych resztek pokarmowych.
· Jama ustna i gardło – rozdrabnianie pokarmu, mieszanie pokarmu ze śliną, od-bieranie smaku, formowanie kęsów i przesyłanie ich do przełyku;
· Przełyk – skurcze mięśni przesuwają kęsy pokarmowe do żołądka;
· Żołądek – pokarm zostaje wymieszany z sokiem żołądkowym. Białko płynne ulega ścięciu i rozpoczyna się jego rozpad, kwas solny zabija bakterie;
· Jelito cienkie – dwunastnica – trawienie pokarmów;
· Jelito czcze, jelito kręte – wchłanianie do krwi i limfy strawionych składników pokarmowych takich, jak: glukoza, aminokwasy, kwasy tłuszczowe, sole mineral-ne, witaminy;
· Jelito grube, odbytnica – zagęszczenie resztek pokarmowych przez odwodnie-nie. Częściowy rozkład resztek pokarmowych przez bakterie. Wydalanie kału (http://biologia.opracowania.pl/gimnazjum/od%C5%BCywianie/budowa_i_rola_uk%C5%82adu_pokarmowego/).
Funkcja układu krążenia:
· rola transportująca: zanosi komórkom tlen, pokarm i hormony, zabiera z komó-rek substancje przemiany materii i dwutlenek węgla;
· rola ochronna: wykrywa i walczy z ciałami obcymi (z grzybami, bakteriami, wiru-sami, pyłami);
· rola termoregulacyjna: utrzymuje stałocieplność (36,6°C).
Rola osocza: chroni przed ciałami obcymi, roznosi różne substancje po organizmie.
Rola płytek krwi (trombocyty): biorą udział w procesie krzepnięcia krwi.
Rola białych krwinek (leukocyty): wykrywają i walczą z ciałami obcymi.
Rola krwinek czerwonych (erytrocyty): określają grupy krwi.
Funkcja układu moczowego: wydalanie z ustroju zbędnych produktów przemiany ma-terii i substancji szkodliwych tj.: mocznik, kreatynina, kwas moczowy; utrzymywanie stałości składu płynów ustrojowych, regulacja równowagi wodno-elektrolitowej oraz równowagi kwasowo-zasadowej.
Funkcja układu płciowego:
· Żeński układ rozrodczy wytwarza komórki jajowe, służy do przyjęcia nasienia, umożliwia rozwój płodu i jego poród, produkuje hormony płciowe – estrogeny i progesteron oraz hormony wydzielane przez łożysko w czasie ciąży;
· Męski układ rozrodczy wytwarza plemniki, umożliwia ich wprowadzenie do żeń-skich dróg płciowych, produkuje hormony męskie – androgeny.
Funkcja układu limfatycznego: najważniejszą funkcją układu chłonnego jest funkcja obronna cyrkulacja płynów ustrojowych, rozprowadzenie po całym organizmie kwasów tłuszczowych, oczyszczanie krwi z drobnoustrojów chorobotwórczych, dostarczanie do krwi wody, odpornościowa – w węzłach limfatycznych powstają niektóre białe ciałka krwi, neutralizująca – zwalczanie ciał oraz substancji obcych i szkodliwych dla organi-zmu, odprowadzająca – odprowadzenie limfy z powrotem do krwi.
Funkcja układu dokrewnego: regulowanie i koordynowanie czynności narządów ru-chu, utrzymywanie na odpowiednim poziomie składu środowiska wewnętrznego ustro-ju.
3. Rozwój psychofizyczny człowieka w poszczególnych fazach życia
Istotą rozwoju człowieka w ciągu jego życia są zmiany. Proces zmian rozpoczyna się w momencie poczęcia, kończy w momencie śmierci.
Zmiany rozwojowe uniwersalne to takie, które występują powszechnie na całym świecie i w całej historii, są uwarunkowane dojrzewaniem biologicznym i uniwer-salnymi doświadczeniami społecznymi, zmiany wspólne są wynikiem pewnych charak-terystycznych doświadczeń grupy ludzi o podobnych doświadczeniach żyjących w tym samym czasie i miejscu wywołane czynnikami, które działają tylko na indywidualną jed-nostkę. Wyróżniamy zmiany: rozwojowe, ilościowe, jakościowe > gaworzenie > grucha-nie > mówienie, pamięć mimowolna > dowolna; wielkości, proporcji, wzajemnych sto-sunków > proporcja ciała, zanikanie dawnych właściwości > zęby mleczne > zęby stałe.
Teoria czterech czynników rozwoju człowieka
1. Genetyczne uwarunkowania rozwoju.
2. Środowiskowe (ekologiczne) uwarunkowania rozwoju.
3. Nauczanie i wychowanie (czynniki przyczynowe).
4. Aktywność własna (czynniki przyczynowe).
Czynniki warunkujące rozwój człowieka:
· wrodzone uwarunkowania rozwoju:
- czynniki genetyczne,
- czynniki paragenetyczne i niegenetyczne.
· środowiskowe (ekologiczne) uwarunkowania rozwoju:
- czynniki biogeograficzne,
- czynniki ekonomiczne i społeczno- kulturowe.
· nauczanie i wychowanie.
Nauczanie według Kupisiewicza jest to nabywanie wiadomości i sprawności. Warun-kiem koniecznym jest aktywność uczącego się podmiotu. Uczenie się bowiem ma miej-sce tylko wtedy, gdy jesteśmy czynni. Uczenie się nie jest biernym procesem przyjmo-wania wiedzy, przeciwnie, jest czynnym procesem wytwarzania i przetwarzania.
Wychowanie jest to planowe i zamierzone oddziaływanie na psychikę wychowanka zmierzające do ukształtowania jego osobowości. Rola i funkcja wychowania zmieniają się w toku rozwoju osobniczego: cele, metody i środki wychowawcze dostosowane są do stadium rozwojowego dziecka i do indywidualnych właściwości wychowanka.
Aktywność własna sprawia, że człowiek reguluje czynnie swoje stosunki ze światem zewnętrznym: przystosowuje się do środowiska ale też wywołuje w nim zmiany. Bez jej udziału rozwój psychiczny nie mógłby w ogóle dokonywać się i przebiegać. Aktywność własna sprawia, że człowiek reguluje czynnie swe stosunki ze światem zewnętrznym: przystosowuje się do środowiska, ale też wywołuje w nim zmiany. Bez jej udziału rozwój psychiczny nie mógłby w ogóle dokonywać się i przebiegać.
Oba wyznaczniki rozwoju: aktywność własna i wychowanie są wzajemnie sprzężone. Wychowanie przez innych ludzi i społeczeństwo zostaje w coraz większym stopniu za-stępowane przez samowychowanie i samokształcenie, w którym oba te czynniki wza-jemnie się przenikają (http://om2010.bloog.pl/id,328219545,title, Rozwoj-psychiczny-czlowieka-w-ciagu-zycia,index.html).
4. Podstawowe procesy życiowe organizmu
Do procesów życiowych zachodzących w organizmie człowieka zaliczamy: oddychanie, odżywianie, wydalanie, rozmnażanie, wzrost i rozwój, ruch, pobudliwość, sen, przemia-nę materii i świadomość.
Oddychanie – procesy życiowe związane z uzyskiwaniem przez organizmy energii uży-tecznej biologicznie. W procesie oddychania następuje wymiana tlenu i dwutlenku wę-gla. Bez oddychania i wody nie ma procesów życiowych człowieka.
Odżywianie – proces życiowy polegający na pozyskiwaniu przez organizm ze środowi-ska pokarmu, składników odżywczych. Zaburzenia trawienia lub wchłaniania powodują niedożywienie prowadzące do niedowagi lub nadwagi.
Wydalanie, ekskrecja – proces fizjologiczny polegający na usuwaniu zbędnych, a nawet szkodliwych w nadmiarze produktów przemiany materii.
Rozmnażanie, reprodukcja – właściwy wszystkim organizmom proces życiowy pole-gający na wytwarzaniu potomstwa przez organizmy rodzicielskie.
Wzrost – proces życiowy polegający na zwiększaniu ilości komórek danego organizmu, na skutek podziałów mitotycznych i zwiększaniu się ich rozmiarów. Wzrost u człowieka odbywa się w pewnym okresie jego życia, wiąże się to z jego rozwojem. Człowiek rozwi-ja się: fizycznie – rozwój psychoruchowy, psychicznie, seksualnie, osobniczo- emocjo-nalnie, intelektualnie moralnie, duchowo.
Motoryczność człowieka – ruch to całokształt zachowań, możliwości i potrzeb rucho-wych człowieka.
Główne cele związane z motorycznością:
· dążenie do zwiększenia skuteczności ruchów człowieka;
· podniesienie efektywności nauczania ruchu;
· zastosowanie ruchu jako środka stymulacji rozwoju.
Podział motoryczności:
· produkcyjna – związana z wytwarzaniem rzeczy i pracą;
· sportowa – służąca doskonaleniu ciała;
· wyrazowa (ekspresyjna) – służąca przekazywaniu informacji.
Możliwości wyćwiczenia stanu motorycznego zależą od:
· wieku, płci,
· predyspozycji kondycyjnych,
· predyspozycji kulturalnych (budowa ciała),
· uzdolnień ruchowych – właściwości wrodzone ujawniające się w trakcie uczenia się w postaci łatwego przyswajania nowych form ruchu.
Pobudliwość – zdolność do reakcji na bodźce, które są najczęściej związane z warun-kami środowiska zewnętrznego. Określenie bodziec nie jest jednoznaczne. Znaczenie pojęcia jest inne w fizjologii niż w psychologii lub w behawioryzmie.
Sen – stan czynnościowy ośrodkowego układu nerwowego, cyklicznie pojawiający się i przemijający w rytmie okołodobowym, podczas którego następuje zniesienie świado-mości (z wyjątkiem świadomego snu) i bezruch. Sen charakteryzuje się ustępowaniem pod wpływem czynników zewnętrznych (zob. śpiączka). Przeciwieństwem stanu snu jest stan czuwania. Granica pomiędzy tymi stanami jest płynna.
Metabolizm (przemiana materii) – całokształt reakcji chemicznych i związanych z nimi przemian energii zachodzących w żywych komórkach, stanowiący podstawę wszelkich zjawisk biologicznych. Procesy te pozwalają komórce na wzrost i rozmnaża-nie.
Świadomość – podstawowy i fundamentalny stan psychiczny, w którym jednostka zdaje sobie sprawę ze zjawisk wewnętrznych, (np. procesy myślowe) oraz zjawisk zachodzą-cych w środowisku zewnętrznym i jest w stanie reagować na nie (somatycznie lub auto-nomicznie). Przez pojęcie "świadomość" można rozumieć wiele stanów, od zdawania sobie sprawy z istnienia otoczenia, istnienia samego siebie, poprzez świadomość istnie-nia swojego życia psychicznego.
5. Funkcje organizmu związane z wiekiem, płcią oraz różnice konstytucjonalne
Charakterystyczne objawy starzenia
Starzenie się – jest to normalny długotrwały i nieodwracalny proces fizjologiczny, za-chodzący w osobniczym rozwoju żywych organizmów, także człowieka. Procesy starze-nia rozpoczynają się u człowieka już w wieku średnim i nasilają się z upływem czasu, jest to więc zjawisko dynamiczne przebiegające w czasie.
Proces starzenia się człowieka przebiega, co najmniej w trzech płaszczyznach:
1. biologicznej – procesy zmian zachodzą w całym organizmie, np.: potrzebujemy mniej snu, obniża się sylwetka, skóra marszczy się – utrata wody z organizmu. Jeste-śmy bardziej podatni na urazy – wzrasta wypadkowość;
2. psychologicznej – człowiek zapomina, nie pamięta bieżących zdarzeń, ale za to bardzo dobrze pamięta zdarzenia z przeszłości. Nie pamięta jak się nazywa, niejednokrotnie staję się bardzo kłótliwy, rozdrażniony;
3. społeczno-socjalnej – nie potrafi zaakceptować swoich zmian i otoczenia, ma trudności w załatwianiu spraw urzędowych, czynnościach dnia codziennego – zakupy, kąpiel. Wymaga pomocy osób trzecich – rodziny, opiekuna.
Przyczyny starzenia się:
· czynniki determinujące oraz czynniki modyfikujące starzenie tj. czynniki osobnicze – choroby, kalectwa, otyłość, zaburzenia regulacyjne (neurohormonalne);
· czynniki środowiskowe włącznie ze stylem życia (powietrze, woda, radiacja, żywienie, alkohol, palenie tytoniu, leki);
· obciążenia psychiczne – stresy; warunki socjalno-społeczne i aktywność spo-łeczna (zawodowa, rodzinna, towarzyska).
Starość – wiek starczy – jest końcowym okresem starzenia się, który nieuchronnie kończy się śmiercią. Za początek starości przyjmuje się wg Światowej Organizacji Zdro-wia 60–65 rok życia. Ludzie starzy nie stanowią jednolitej grupy, zarówno pod wzglę-dem stanu zdrowia, sprawności fizycznej, psychicznej, jak i pod względem sytuacji ży-ciowej, z tego względu powstał podział starości na podokresy:
· starość wczesna – wiek podeszły – 60–74 r.ż.,
· starość późna – 75–89 r.ż.,
· starość bardzo późna – okres długowieczności – powyżej 90 r.ż.
Cechy charakterystyczne starzenia
Zmiany w wyglądzie zewnętrznym – z wiekiem obserwuje się obniżenie wzrostu u kobiet i mężczyzn. Jest to związane z osłabieniem przyczepów pewnych grup mięśni oraz ze zmianami zwyrodnieniowymi w kręgosłupie. Również ponad 10% kobiet powy-żej 50 r.ż. choruje na osteoporozę, która zmienia strukturę kości, powoduje garbienie się oraz obniżenie wzrostu.
Pomiędzy 55 a 75 r.ż. ulega obniżeniu masa ciała, w tym okresie dochodzi do ubytków w tkance łącznej, kostnej oraz w masie mięśniowej, dochodzi też do zmniejszenia całkowi-tej objętości wody w organizmie.
Starzenie się skóry jest wynikiem działania czasu, czynników zewnętrznych i wewnętrznych. Pierwszy objaw to suchość spowodowana utratą zdolności do wiązania i zatrzy-mywania wody w naskórku, czego następstwem jest utrata elastyczności skóry. Pojawia-ją się drobne zmarszczki mimiczne wokół kącików oczu i ust, naskórek staje się coraz cieńszy i szorstki, a w wyniku niejednolitego wydzielania melaniny pojawiają się liczne brązowe plamy w miejscach odkrytych. Na skutek gorszego krążenia naczynia włosowate stają się bardziej kruche, w warstwie podskórnej następuje utrata tkanki tłuszczowej i te wszystkie zmiany powodują, że skóra staje się obwisła i pomarszczona.
Zmiany w narządach zmysłu
Z wiekiem dochodzi do pogorszenia funkcjonowania wielu zmysłów, jest to związane z degeneracją komórek zmysłowych, jak i ze zmianami, do jakich dochodzi z biegiem cza-su w starzejącym się mózgu.
Narząd wzroku – z biegiem lat soczewka staje się grubsza i cięższa, powoduje to upo-śledzenie widzenia bliskich przedmiotów. Pierwszymi objawami zmian mogą być np. kłopoty z czytaniem drukowanych liter.
Zaburzenia słuchu – początek tego procesu i tempo jego narastania wykazują indywi-dualne różnice. Występuje niedosłuch spowodowany np. zablokowaniem kanału słu-chowego przez woskowinę.
Zapach i smak – wraz z wiekiem maleje zdolność rozpoznawania zapachów. Wiele schorzeń może powodować pogorszenie zmysłu powonienia. Również z wiekiem ob-serwuje się pogorszenie rozpoznawania czterech podstawowych smaków: słonego, kwaśnego, gorzkiego i słodkiego.
Wpływ starzenia się na poszczególne układy
Układ sercowo-naczyniowy: zmiany tu zachodzące dot. wewnętrznej błony tętnic większych i mniejszych oraz naczyń włosowatych. Ulegają one pogrubieniu, dochodzi do ich zwężenia, w następstwie czego zmniejsza się światło tętnic i stają się one sztywniej-sze. Gorsze ukrwienie jest przyczyną zmian w obszarach najbardziej oddalonych od ser-ca, zwłaszcza w podudziach i stopach. Dochodzi tu do licznych przebarwień, zaników, owrzodzeń. Ręce i nogi osób starszych na skutek gorszego krążenia ulegają częściej ziębnięciu. W miarę upływu lat obserwujemy zmiany w żyłach, które ulegają zwiotcze-niu i rozszerzeniu, co w następstwie prowadzi do występowania żylaków i hemoroidów. Większa część zmian zachodzących w sercu jest związana ze stanem naczyń krwiono-śnych zaopatrujących ten narząd.
Układ krążenia: najczęściej spotykaną chorobą jest nadciśnienie tętnicze, uznawane za cechę wieku podeszłego, ponieważ jego częstość wzrasta z wiekiem i przekracza 70% u osób po 70 r.ż. Zachodzące z wiekiem zmiany wysokości ciśnienia tętniczego są przede wszystkim efektem znacznie zmniejszonej podatności dużych naczyń tętniczych, co prowadzi do zwiększenia szybkości fali tętna w aorcie i bezpośrednio decyduje o wzroście ciśnienia skurczowego. Wpływ na wzrost ciśnienia mają również zmiany czynnościowe, w postaci postępującej z wiekiem dysfunkcji śródbłonka
Układ krwiotwórczy: w procesie starzenia dochodzi do pewnych ilościowych i jako-ściowych zmian w komórkach macierzystych krwiotworzenia. Szczególnie istotne są zmiany jakościowe ze względu na swój wpływ na zdolność do samoodnawiania, różni-cowania, na plastyczność a także zdolność do reagowania na sygnały zewnętrzne.
Układ odpornościowy: z wiekiem w jego pracy dochodzi do szeregu zmian, z badań wynika, że narządem odpowiedzialnym za starzenie się układu odpornościowego jest grasica, która po osiągnięciu dojrzałości płciowej zaczyna zanikać. Z wiekiem zmieniają się proporcje pomiędzy grupami limfocytów, których część pochodzi z grasicy. Dochodzi do spadku zdolności limfocytów B do produkcji przeciwciał. Nasila się produkcja prze-ciwciał skierowanych przeciwko własnym białkom i chorób spowodowanych autoim-munoagresją.
Układ wydzielania wewnętrznego: uważa się, że ten układ jest odpowiedzialny za stymulowanie zmian związanych ze starzeniem. Wraz ze starzeniem układ hormonal-ny zaczyna słabiej i wolniej reagować na zmiany środowiska. U osób w starszym wieku dochodzi do zaburzenia wydzielania insuliny, organizm gorzej radzi sobie z utrzyma-niem stałego poziomu glukozy we krwi. Częściej także występują zaburzenia snu, zmie-nia się jego długość i czas trwania poszczególnych faz. Uważa się, że jedną z przyczyn jest obniżone wydzielanie melatoniny, hormonu produkowanego przez szyszynkę.
Układ oddechowy: starzenie przejawia się złożonymi zmianami morfologicznymi i za-burzeniami czynnościowymi, do których należą:
· wzrost sztywności klatki piersiowej,
· zmiany morfologiczne oskrzeli,
· utrata masy i/lub osłabienie mięśni oddechowych,
· zmniejszenie powierzchni wymiany gazowej,
· upośledzenie reaktywności ośrodkowego układu nerwowego,
· nieprawidłowości odpowiedzi immunologicznej.
Wzrost sztywności klatki piersiowej, związany z tworzeniem się zwapnień w chrząst-kach i stawach żeber, a także ze zwyrodnieniem kręgosłupa piersiowego (charaktery-styczny kształt klatki beczkowatej) powoduje, m.in., obniżenie pojemności życiowej płuc. Starzenie powoduje wymierne zmiany określonych parametrów czynnościowych układu oddechowego. Utrata masy mięśniowej i nasilona męczliwość mięśni oddecho-wych są istotnymi czynnikami ograniczenia rezerw oddechowych i tolerancji wysiłku u chorych w podeszłym wieku. Płuca starzeją się pod wpływem czynników zewnętrznych takich, jak: palenie tytoniu, przebywanie w zanieczyszczonym środowisku, jak również zmian w tkance łącznej.
Układ pokarmowy: w procesie starzenia ściany jelita i inne jego warstwy stają się coraz cieńsze. Traci swoją elastyczność mięśniówka jelit, w wyniku, czego zmniejsza się pery-staltyka jelit, częściej dochodzi do zaparć. Zmianie ulega także skład flory jelitowej. Wy-stępuje zmniejszone wydzielanie gruczołów ślinowych i żołądkowych. W medycynie jest opisane schorzenie pod nazwą starcza niedokwaśność spowodowana obniżeniem wy-dzielania kwasu solnego. W wyniku tego oraz innych procesów dochodzi do zaburzenia procesów trawienia, pogorszeniu ulega wchłanianie np. witaminy D i wapnia. Zwiotcze-nie powłok brzusznych może spowodować u ludzi w starszym wieku przepuklinę. Pracę przewodu pokarmowego utrudnia również pogarszający się stan naczyń krwionośnych.
Układ moczowy: uosób w podeszłym wieku dochodzi do zmian w budowie i czynności samego układu moczowego, jak i w innych układach, które mają wpływ na funkcje ne-rek. Masa nerek zaczyna się zmniejszać, proces ten wiąże się z włóknieniem i szkliwie-niem kłębuszków i śródmiąższu nerek oraz z zanikiem kanalików nerkowych, w wyniku stwardnień naczyń nerkowych zmniejsza się przepływ krwi w obrębie kory. Zmiany w kanalikach i śródmiąższu nie są tak nasilone jak w korze a i prowadzą one do upośle-dzenia czynności cewek. U osób starszych dochodzi do zaburzenia mechanizmów za-gęszczania moczu, co powoduje obniżenie gęstości względnej porannej próbki moczu do około 1020–1023 g/l. Upośledzeniu ulegają także cewkowe mechanizmy odpowiedzial-ne za kontrolowanie gospodarki wodno-elektrolitowej i kwasowo-zasadowej ustroju. W przypadku odwodnienia, przewodnienia lub nadmiernego obciążenia niektórymi pier-wiastkami, jonami wodorowymi i resztami kwasowymi może łatwo dochodzić do zabu-rzeń, zwłaszcza gospodarki sodowej i potasowej oraz do kwasicy metabolicznej.
Układ rozrodczy: kobiety tracą zdolność rozmnażania około 40 lat od osiągnięcia doj-rzałości płciowej. Zdrowi mężczyźni mogą zachować te funkcje do późnej starości. U ko-biet proces starzenia przebiega bardziej gwałtownie. Z wiekiem spada u nich liczba ko-mórek jajowych, a wzrasta liczba mutacji chromosomowych. Około 50 r.ż. liczba niedoj-rzałych komórek jajowych w jajnikach spada do zera. Pod wpływem hormonów przy-sadki mózgowej, stymulowanej przez czynniki wydzielania w podwzgórzu dochodzi do zmian degeneracyjnych w jajnikach. Po okresie menopauzy obniża się gwałtownie po-ziom hormonów płciowych. Od początku menopauzy obserwuje się wiele zmian fizycz-nych w narządach układu rozrodczego. Zmniejszeniu ulega masa macicy, pochwa kobie-ty maleje, a ściany jej stają się cieńsze. U mężczyzn powiększa się gruczoł krokowy, po-wodując utrudnienie w oddawaniu moczu.
Układ mięśniowo-szkieletowy: u osób po 50 r.ż. dochodzi do zaniku tkanki kostnej i mięśniowej, proces ten przebiega intensywniej u kobiet niż u mężczyzn, dochodzi do rozwoju osteoporozy, zwiększa się łamliwość kości. Z wiekiem występuje bolesność stawów, słabną mięśnie. Człowiek ma trudności w poruszaniu się, obniża się aktywność osobnicza.
Układ nerwowy: w przebiegu starzenia dochodzi do zmniejszenia się masy mózgu, zmiany te nie są nasilone jednakowo we wszystkich strukturach mózgu. Dot. one zawar-tości płynu, ale również poszczególnych komórek. Najsilniej kurczą się płaty czołowe, siedlisko myśli. Następstwem tego mogą być kłopoty z koncentracją i zmniejszenie zdol-ności skupienia się na kilku rzeczach jednocześnie. Obserwujemy również zmiany w hi-pokampie, w narządzie odpowiedzialnym za powstawanie i przywoływanie wspomnień Obniżeniu ulega sprawność receptorów, wydłuża się czas reakcji i zmniejsza szybkość ruchów dowolnych. U osób w starszym wieku częściej występują zaburzenia psychiczne. Najczęściej spotykane to: otępienie, zwłaszcza choroba Alzheimera, depresja i zaburze-nia świadomości (http://www.sciaga.pl/tekst/69729-70-geriatria_wplyw_procesow_starzenia).
Bibliografia
Literatura obowiązkowa
Aleksandrowicz R., Mały atlas anatomiczny, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2009.
Michajlik A., Ramotowski W., Anatomia i fizjologia człowieka, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2009.
Miechowiecka N., Wróblewski T., Patologia – podręcznik dla szkół medycznych, Wydaw-nictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1993.
Rosenthal T., Naughton B., Williams M., Geriatria, Wydawnictwo Czelej, Lublin 2009.
Schiefele J., Staudt I., Dach M. M., Pielęgniarstwo geriatryczne, Wydawnictwo Elsevier Urban & Partner, Wrocław 1998.
Szwałkiewicz E., Opiekun medyczny w praktyce, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, War-szawa 2013.
Literatura uzupełniająca
Galus K., Geriatria, Wydawnictwo Elsevier Urban & Partner, Wrocław 2007.
Mötzing G., Schwarz S., Pielęgniarstwo geriatryczne, Wydawnictwo Elsevier Urban & Partner, Wrocław 2012.
Stenger E., Opatrunki, Wydawnictwo Elsevier Urban & Partner, Wrocław 1999.
Wieczorkowska-Tobis K., Talarska D., Geriatria i pielęgniarstwo geriatryczne. Podręcznik dla studiów medycznych, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2008.
Netografia
http://www.mindmeister.com/5786662/psychologia-rozwojowa-fazy-rozwoju-cz-owieka
http://testwiedzy.pl
http://om2010.bloog.pl/id,328219545,title,Rozwoj-psychiczny-czlowieka-w-ciagu-zycia,index.html
http://www.wydawnictwopzwl.pl/podreczniki-akademickie/anatomia-on-line
http://www.innerbody.com/
http://www.anatomia24.pl/
http://pl.wikipedia.org/wiki/Uk%C5%82ad_kostny_cz%C5%82owieka
http://marcinek.poznan.pl/upload/node/308_uk__ad_nerwowy_1_.pdf
http://zapytaj.onet.pl/Category/006,001/2,22792219,Budowa_i_funkcje_ukladu_pokarmowego__podstawowe_informacje.html
http://zsprzeclaw.nazwa.pl/lodoroslych/biologia/ukladpokarmowy.pdf
http://www.pamw.pl/pl
http://www.bryk.pl
http://biologia.opracowania.pl/gimnazjum/od%C5%BCywianie/budowa_i_rola_uk%C5%82adu_pokarmowego/
http://biologia.opracowania.pl/narz%C4%85dy_zmys%C5%82%C3%B3w/ucho_narz%C4%85d_s%C5%82uchu_i_r%C3%B3wnowagi/
http://www.sciaga.pl/tekst/69729-70-geriatria_wplyw_procesow_starzenia
http://www.pum.edu.pl/biblioteka-glowna/aktualnosci/biblioteka/dostep-on-line-do-trojwymiarowego-atlasu-anatomicznego
