Pobierz epodręcznik
"Odżywianie i wydalanie"
Przejdź do zasobu: bibliotekaSpis treści działu
Wideocast
Wprowadzenie
1. Zaspokajanie potrzeby odżywiania i wydalania
2. Zasady żywienia chorych
3. Techniki karmienia chorych
4. Pielęgnacja jamy ustnej
5. Zabiegi dorektalne – lewatywa, wlewki
Bibliografia
Wideocast: 1.Moduł 5 - Odżywianie i wydalanie
Wprowadzenie
Naukowcy z Uniwersytetu Harvarda w USA (Department of Nutrition, Harvard School of Public Health) pod kierunkiem prof. Waltera C. Willetta opracowali nowe zasady żywie-nia. Są one bardzo zbliżone do zasad diety śródziemnomorskiej, która postrzegana jest jako jedna z najzdrowszych na świecie.
Nowa piramida żywienia pod wieloma względami pokrywa się ze starą, chociaż wprowadzono do niej kilka ważnych zmian.
Stopnie nowej piramidy żywienia
Naukowcy uznali, że aktywność fizyczna powinna leżeć u podstaw zasad zdrowego żywienia.
Zdrowa dieta bez ruchu i sportu znacznie traci na wartości.
Z tego względu uczeni zalecają codziennie 30–45 minut ruchu. Większość posiłków powinny stanowić produkty z pełnego ziarna. Podkreślone też zostało znaczenie zamiany tłuszczów zwierzęcych na tłuszcze roślinne, jak np.: oliwa z oliwek lub olej sojowy, bez tak zwanych kwasów trans.
Kolejny poziom to warzywa – najlepiej, jeśli spożywa się je surowe lub gotowane na parze. Kolejne miejsce zajmują owoce, które ze względu na wysoką zawartość cukrów prostych powinno się ograniczyć do 2–3 porcji dziennie. Orzechy i rośliny strączkowe powinniśmy jeść 1 raz dziennie. Są źródłem nienasyconych kwasów tłuszczowych, a także błonnika, potasu, magnezu, wapnia, żelaza, witaminy E i witamin z grupy B.
Następne piętro zajmują ryby, drób, jajka – wartościowe źródła białka. Zaleca się spo-żywanie ich kilka razy w tygodniu do 2 porcji dziennie. Szczególnie wartościowe są ryby morskie, które stanowią źródło kwasów omega-3. Z kolei mięso drobiowe ma w sobie mało kwasów tłuszczowych nasyconych oraz kalorii.
Najrzadziej powinno być spożywane czerwone mięso, białe pieczywo i słodycze. Za-wierają one najwięcej kalorii, tłuszczów nasyconych i są najmniej odżywcze. Czerwone mięso powinno być spożywane tylko kilka razy w miesiącu.
1. Zaspokajanie potrzeby odżywiania i wydalania
Aby mówić o zaspokojeniu potrzeby odżywiania i wydalania należy poznać zasady no-wego żywienia, są one podstawą zdrowego stylu życia.
Duży nacisk kładzie się w nich na aktywność fizyczną, która warunkuje zdrowie, wspomaga właściwe trawienie i spalanie nadmiaru dostarczanej z pokarmem energii.
Oprócz ruchu ważne jest kontrolowanie swojej wagi, pilnowanie by była ona prawi-dłowa. Warto w tym celu obliczyć BMI, współczynnik, który pozwala stwierdzić, czy na-sza waga mieści się w przedziale zdrowej wagi w stosunku do wzrostu.
Dr Willett podzielił produkty mączne na:
· złe – wypiekane z mąki pszennej, które przeniósł na czubek piramidy,
· dobre – pełnoziarniste, mało przetworzone, z dużą zawartością błonnika pozo-stawił u podstawy.
To samo zrobił z tłuszczami, rozróżniając zdrowe tłuszcze nienasycone i niezdrowe tłuszcze nasycone.
Zdrowe kwasy tłuszczowe to omega-3, omega-6, omega-7, omega-9. Te tłuszcze obni-żają ryzyko chorób serca i układu krążeniowego, a także wspomagają pracę mózgu i układu nerwowego. Tłuszcze omega-6 zawiera olej słonecznikowy, rzepakowy i pestki winogron, a więc produkty częściej występujące w naszych posiłkach. Gorzej jest z pozo-stałymi rodzajami kwasów omega. Aby dostarczyć je organizmowi, powinniśmy spożywać tłuste ryby, orzechy, nasiona i oliwę z oliwek (w ilości 2 łyżek dziennie). I to oliwa z oliwek wraz z innymi tłuszczami roślinnymi, znajduje się w piramidzie zdrowego żywienia obok ciemnego pieczywa, razowych makaronów i nieoczyszczonego ryżu.
Co jeść i w jakich ilościach
Drugą warstwę nowej piramidy stanowią warzywa i owoce, które są bogactwem witamin i minerałów, a także źródłem węglowodanów złożonych. Podczas, gdy wa-rzywa można jeść w dowolnej ilości, w przypadku owoców zalecane są 2 porcje (garście).
Warto w tym miejscu wyjaśnić pojęcie porcji w piramidzie – w przypadku owoców jest to właśnie garść, dla nasion, orzechów i pestek – 1/3 szklanki, a w wypadku oleju czy masła – 1 łyżka stołowa.
Kolejny poziom to warzywa strączkowe – groch, fasola, bób, soja, soczewica, będące źródłem łatwo przyswajalnego białka oraz nasiona i orzechy – zawierające białko i zdrowe tłuszcze. Pomagają one regulować poziom cukru we krwi oraz obniżają ciśnienie tętnicze i cholesterol.
Białko
Białko jest:
· budulcem kości i źródłem energii,
· potrzebne do produkcji enzymów i hormonów, białych krwinek i przeciwciał.
Zbyt mała ilość białka powoduje utratę masy mięśniowej. Ponadto białko spowalnia proces trawienia węglowodanów – dlatego powinno być z nimi łączone.
Należy jednak pamiętać, że białko spożywane w nadmiernych ilościach może tuczyć a także obciążać nerki i wątrobę.
Białka dostarczają głównie produkty pochodzenia zwierzęcego – mięso, ryby i nabiał. Najlepsze źródła białka to chudy drób, ryby i jajka. Te produkty stanowią kolejny poziom piramidy – dziennie spośród nich należy wybrać 1–2. Nie muszą być jednakże spożywane codziennie.
Czerwone mięso, mleko i sery zawierają tłuszcze nasycone, dlatego powinny być spożywane znacznie rzadziej. Nabiał został więc ograniczony do 1–2 porcji dziennie i uzupełniony suplementami wapnia. Na szczycie piramidy znalazło się czerwone mięso wraz z masłem ze względu na dużą zawartość tłuszczów nasyconych.
Wyroby cukiernicze, chipsy, frytki, sosy i gotowe dania zawierają tłuszcze trans (z grupy nienasyconych), należy je wyeliminować z naszej diety.
Podsumowując, szczyt piramidy stanowią produkty, które należy mocno ograniczać:
· czerwone mięso i masło (tłuszcze nasycone),
· jasne pieczywo, makarony, biały ryż, ziemniaki,
· słodycze (węglowodany proste),
· wszelkie gotowe, mocno przetworzone dania, fast foody,
· tłuszcze trans (frytki, chipsy, wyroby cukiernicze),
· sól i przyprawy zawierające glutamininian sodu.
Wydalanie
Wydalanie to naturalny proces usuwania z organizmu zbędnych produktów przemiany materii. Muszą one być wydalone, ponieważ zaleganie ich w organizmie może prowadzić do zatruć. Wydalanie odbywa się przez nerki, w postaci moczu oraz przez układ pokar-mowy, w postaci kału.
Regularne wydalanie moczu i stolca jest warunkiem dobrego samopoczucia i zdrowia.
W szpitalach, ośrodkach pomocy społecznej, zakładach opiekuńczo-leczniczych oraz wielu innych ośrodkach u osób chorych i starszych bardzo częstym zjawiskiem są zabu-rzenia wydalania.
Przyczyny zaburzeń wydalania (zaparć) w warunkach szpitalnych to:
· przebywanie w łóżku,
· brak ruchu pobudzającego pracę jelit,
· zmiana sposobu odżywiania,
· zmiana godzin posiłków i snu,
· konieczność wydalania w pozycji leżącej,
· uczucie skrępowania.
Pomóc można np. odkręcając kran, podkładając basen z ciepłą, ale nie gorącą wodą, jeże-li nic nie można zrobić, lekarz musi wykonać cewnikowanie. Istotnym również elemen-tem jest poszanowanie intymności chorego i stworzenie możliwie najlepszych warun-ków, w których pacjent nie będzie czuł się skrępowany.
2. Zasady żywienia chorych
Sprawność organizmu zmniejsza się wraz z upływem lat oraz pod wpływem toczącego się w organizmie procesu chorobowego. Schorzenia o charakterze przewlekłym często wymagają dłuższego leżenia w łóżku. Opieka nad chorym leżącym powinna być dosto-sowana do potrzeb pacjenta. Właściwe odżywianie osób unieruchomionych odgrywa istotną rolę w profilaktyce odleżyn oraz chroni przed pogorszeniem stanu zdrowia pa-cjenta.
Długotrwałe unieruchomienie wywiera negatywny wpływ na zdrowie pacjenta. Do konsekwencji zdrowotnych długotrwałego leżenia można zaliczyć:
· ogólne osłabienie organizmu,
· spadek napięcia mięśni,
· zanik mięśni,
· nasilenie osteoporozy,
· odleżyny,
· zapalenie płuc,
· infekcje dróg oddechowych,
· infekcje układu wydalniczego.
Chory leżący wymaga troskliwej opieki ze strony drugiej osoby. Opiekun musi zwracać szczególną uwagę na żywienie chorego.
Zbyt mała podaż składników odżywczych zwiększa ryzyko wystąpienia odleżyn i spadku napięcia mięśniowego.
Ponadto należy pamiętać o gimnastyce kończyn, by jak najwcześniej zapobiegać zmia-nom stawowo-mięśniowym oraz przykurczom kończyn – skuteczna rehabilitacja rów-nież wiąże się z koniecznością dostarczenia organizmowi dodatkowej energii i składni-ków odżywczych. Szybkie rozpoczęcie rehabilitacji zapobiega zniedołężnieniu chorego.
Prawidłowe żywienie warunkuje pełne wykorzystanie potencjalnych, genetycznie uwa-runkowanych możliwości optymalnego rozwoju fizycznego i umysłowego człowieka oraz zapewnia zachowanie homeostazy ustrojowej.
Prawidłowe żywienie wymaga zbilansowania energii, tzn. utrzymania równowagi między ilością energii dostarczonej z pokarmem a jej wydatkowaniem. Zapotrzebowanie człowieka na energię – CPM (Całkowita Przemiana Materii) – jest określone przez łączny poziom wszystkich przemian energetycznych organizmu.
Składa się na nie:
· wydatek na podtrzymanie podstawowych czynności fizjologicznych – PPM (Podstawowa Przemiana Materii),
· przemiana ponadpodstawowa, związana z aktywnością fizyczną i umysłową w warunkach odbiegających od komfortu mikroklimatycznego i psychicznego,
· swoiste dynamiczne działanie pokarmu.
Podstawowa Przemiana Materii (PPM)
Jest to taka ilość energii, jaką należy dostarczyć organizmowi, aby zapewnić prawidłowe działanie narządów wewnętrznych w warunkach zupełnego spokoju zarówno fizyczne-go jak i psychicznego, na czczo, w optymalnym klimacie. Energia ta zużywana jest m. in. na oddychanie, pracę serca, odbudowę i wzrost komórek. PPM może stanowić od 50–70% całkowitej przemiany materii. PPM mierzy się w kilokaloriach (kcal). Podstawowa Przemiana Materii stanowi około 50–70% dobowego wydatku energetycznego człowie-ka. Średnia wartość PPM u zdrowego człowieka wynosi około 1kcal/1kg masy ciała/1 godz. Miarą podaży energii może być masa ciała.
Dla celów klinicznych i epidemiologicznych do oceny masy ciała osób dorosłych propo-nuje się wskaźnik Queteleta – BMI (ang. body mass index) oraz wskaźnik WHR (ang. waist hip ratio).
Rysunek 5.1. Sposoby obliczania BMI oraz WHR
Źródło: opracowanie własne autora
Zasady prawidłowego żywienia
Dzienna podaż energii powinna być prawidłowo rozłożona na posiłki i składniki energe-tyczne diety Proporcje makroskładników w racji pokarmowej, wynoszą dla dorosłych:
· białko 10–15%,
· węglowodany 50–60%, w tym cukry proste nie więcej niż 10%,
· tłuszcze do 30% (35% dla dużej aktywności), w tym NNKT 3–7% ogółu ener-gii.
Urozmaicenie jadłospisów
Prawidłowo zaplanowane żywienie powinno zawierać w przeważającej ilości produkty znajdujące się w dolnej części piramidy, czyli produkty zbożowe, ziemniaki oraz warzy-wa i owoce. Produkty z wyższych poziomów piramidy powinny być spożywane w mniej-szych ilościach i rzadziej w ciągu dnia. Tłuszcze znajdujące się na szczycie piramidy po-winny być jedynie dodatkiem do potraw.
W każdym posiłku powinny się znaleźć:
· produkty dostarczające energii w postaci węglowodanów złożonych (pieczy-wo, makarony, kasze, rośliny strączkowe suche) i zdrowych tłuszczów (masło, margaryny, oleje roślinne, śmietana),
· produkty zawierające pełnowartościowe białko zwierzęce (produkty mleczne, drób, ryby, mięso i wędliny),
· produkty bogate w witaminy, składniki mineralne oraz błonnik pokarmowy (warzywa i owoce).
Urozmaicanie potraw i posiłków oraz właściwy dobór produktów
Dzienne racje pokarmowe, zwane też zalecanymi normami wyżywienia, określają ro-dzaje i ilości produktów, jakie powinny być spożyte przez jedną osobę w ciągu jednego dnia, aby zaspokoić jej potrzeby energetyczne i pokryć zapotrzebowanie na wszystkie niezbędne składniki pokarmowe.
Racje pokarmowe zostały opracowane w Instytucie Żywności i Żywienia na podstawie uprzednio ustalonych norm żywieniowych. Obejmują produkty podzielone wg zbliżonej wartości odżywczej na 12 grup.
Liczba posiłków w ciągu dnia
Istotną kwestią w planowaniu żywienia jest ustalenie ilości posiłków w ciągu dnia. Cało-dzienną rację pokarmową należy tak rozdzielić na posiłki, aby każdy z nich był zrówno-ważony pod względem zawartości energii i składników pokarmowych oraz zachowane zostały między nimi odpowiednie odstępy czasu.
Przerwy miedzy posiłkami nie powinny być dłuższe niż 4–5 godzin. Odstępy 3-godzinne zapewniają jednak lepsze wykorzystanie składników pokarmowych z pożywienia. Wiel-kość przerw determinuje liczbę posiłków.
Powinno się spożywać 4 lub 5 posiłków, ale bezwzględnie nie należy jeść rzadziej niż 3-krotnie w ciągu dnia.
Jedzenie w zbyt długich odstępach czasu wpływa niekorzystnie na metabolizm oraz dochodzi do znacznego spadku glukozy we krwi.
Ostatni posiłek nie powinien być jedzony później niż na 2 godziny przed nocnym snem, aby procesy trawienia nie zakłócały wypoczynku.
Dobór produktów i potraw
W doborze produktów i potraw należy uwzględniać nie tylko ich wartość odżywczą, ale także smak, zapach, kolorystykę, konsystencję. Produkty i potrawy umiejętnie zestawione mogą wpłynąć na uzyskanie atrakcyjnego bukietu smakowo-zapachowego.
Zasady układania jadłospisu
Prawidłowo zaplanowany jadłospis jest najlepszą profilaktyką wielu chorób, w tym chorób cywilizacyjnych.
Dieta (z gr. δίαιτα diaita – styl życia) – sposób odżywiania.
Zdrowa dieta – odgrywa ważną rolę nie tylko w leczeniu niektórych chorób, ale rów-nież w ich profilaktyce. W 1998 r. z inicjatywy Rady Promocji Zdrowego Żywienia stwo-rzono Złotą Kartę Prawidłowego Żywienia.
Klasyfikacja diet (Zarząd Główny Polskiego Towarzystwa Dietetyki uprzejmie prosi o wprowadzenie we wszystkich szpitalach i zakładach leczniczych Klasyfikacji diet przed-stawionej w publikacji Instytutu Żywności i Żywienia „Podstawy Naukowe Żywienia w Szpitalach”):
1. Podstawowa – określa racjonalny sposób żywienia, stosuje się u chorych nie wymagających żywienia dietetycznego.
2. Bogato-resztkowa – powinna zawierać powyżej 35–40 g błonnika pokarmowego. Odpowiednia w zaparciach, zaburzeniach jelita grubego.
3. Łatwostrawna – dobór produktów, potraw i technik sporządzania posiłków łatwo-strawnych jest podstawą do planowania diet pozostałych schorzenia układu pokarmo-wego. Polecana dla osób starszych. Jest to także dieta wstępna przy przyjęciu pacjenta do szpitala, do czasu ustalenia diety przez lekarza.
4. Łatwostrawna z ograniczeniem tłuszczu – tłuszcz zredukowany do połowy normy fizjologicznej. Odpowiednia przy ostrym i przewlekłym zapaleniu wątroby, ostrym i przewlekłym zapalenie trzustki (w stanie ostrym zaleca się płynną lub papkowatą), przewlekłym zapaleniu pęcherzyka żółciowego i dróg żółciowych, kamicy żółciowej, okresie zaostrzenia wrzodziejącego zapalenia jelita grubego.
5. Łatwostrawna z ograniczeniem substancji pobudzających wydzielanie soku żo-łądkowego – ograniczenie wywarów mięsnych i warzywnych, potraw smażonych, tłu-stych sosów, galaret z mięsa i ryb, potraw słonych i kwaśnych, kawy naturalnej, moc-nej herbaty. Zastosowanie diety: zakażenie Helicobacter pylori, wrzód żołądka i dwu-nastnicy, przewlekły nieżyt żołądka z nadkwaśnością, okres rekonwalescencji.
6. Łatwostrawna o zmienionej konsystencji – wartość odżywcza diety powinna po-krywać zapotrzebowanie chorego po zabiegach operacyjnych. Należą do niej diety:
· papkowata – potrawy miksowane, przetarte (jeśli występuje utrudnione gryzie-nie, schorzenia jamy ustnej i przełyku, rekonwalescencja po zabiegach operacyj-nych),
· płynna – potrawy płynne z zastosowaniem produktów o wysokiej wartości od-żywczej (nudności, wymioty, płyny podawać w małych porcjach, brak łaknienia, biegunka),
· płynna wzmocniona – potrawy płynne z zastosowaniem produktów o wysokiej wartości odżywczej (chroni jamę ustną, przewód pokarmowy przed podrażnie-niem mechanicznym, chemicznym i termicznym),
· do żywienia przez zgłębnik lub przetokę – zbilansowane diety przemysłowe, płyny z produktów naturalnych miksowane, przetworzone cedzone (schorzenia jamy ustnej, urazy twarzoszczęki, po oparzeniach przełyku i żołądka, nowotwo-ry przełyku i wpustu żołądka, chorzy nieprzytomni).
7. Ubogoenergetyczna – wartość energetyczna zredukowana do 1200–1000 kcal. Od-powiednia dla osób z nadwagą, otyłych. Modyfikowana w okresach rekonwalescencji.
8. O kontrolowanej zawartości kwasów tłuszczowych – zwiększenie tłuszczów roślin-nych i rybich, ograniczenie tłuszczów zwierzęcych. Wskazania: hiperlipidemia, miaż-dżyca, podwyższone stężenie cholesterolu we krwi.
9. Łatwostrawna bogatobiałkowa – zaleca się powyżej 100 g białka na dobę. Wskaza-nia: wyniszczenie organizmu, oparzenia, zranienia, choroby gorączkowe.
10. Z ograniczeniem łatwo przyswajalnych węglowodanów – ogranicza się lub wyklu-cza cukier, miód, dżemy, słodycze. Wskazania: cukrzyca, uzyskanie prawidłowego stężenia glukozy we krwi.
11. Łatwostrawna – niskobiałkowa ograniczenie białka do 40 g i poniżej, nie mniej niż 20 g. Wskazania: niewydolność wątroby. W przypadku niewydolności nerek, dietę na-leży ustalać indywidualnie.
12. Diety specjalne – wg zaleceń lekarzy.
Reasumując:
1. Pożywienie powinno być zbilansowane pod względem energetycznym.
2. Dzienna podaż energii prawidłowo rozłożona na posiłki i składniki energetyczne die-ty.
3. Pożywienie powinno dostarczać wszystkie składniki odżywcze i błonnik z zachowa-niem prawidłowych proporcji między nimi.
4. Posiłki powinny być spożywane regularnie.
5. Posiłki powinny być spożywane w spokoju.
6. Należy zwalczać złe nawyki i tradycje żywieniowe.
Racjonalne żywienie opiera się na wiedzy z zakresu fizjologii żywienia oraz znajomości czynników wpływających na wartość odżywczą pożywienia.
3. Techniki karmienia chorych
Może się wydawać, że karmienie osoby niesamodzielnej to jedna z prostszych czynności. Wystarczy przecież nabrać pokarm na łyżkę i podać choremu do zjedzenia. Okazuje się jednak, że karmienie może stać się jedną z bardziej stresujących czynności, jeśli podej-dziemy do tego w nieodpowiedni sposób.
W karmieniu fizjologicznym wyróżniamy następujące metody:
· podopieczny/pacjent samodzielny je sam,
· podopieczny/pacjent częściowo samodzielny (porażenia, niedowłady, przykur-cze, unieruchomienie w gipsie, utrudnione połykanie), przyjmuje posiłki przy pomocy personelu,
· podopieczny/pacjent niesamodzielny (nieprzytomny, brak połykania, całkowi-cie niezdolny do samoopieki, samopielęgnacji), karmiony przez personel.
Pożywienie podajemy rozdrobnione, papkowate, zmiksowane, płynne, półpłynne.
Karmiąc podopiecznego/pacjenta zwracamy uwagę na:
1. Przygotowanie do posiłku:
· Zadbaj o przygotowanie miejsca posiłku – wywietrz pokój, odłóż niepotrzeb-ne rzeczy. Jeśli chory spożywa posiłek w łóżku, przygotuj tzw. „stolik przyja-ciel”, rozłóż serwetkę, dodaj kwiatek, żeby podopieczny miał poczucie, że je jak dorosły, a nie jak dziecko lub chory w szpitalu.
· Dobierz odpowiednie naczynia i sztućce – używaj naczyń dopasowanych do możliwości podopiecznego z tworzywa nietłukącego się. Naczynia z plastiku ła-two się przewracają, zmieniają odczucia smakowe i kojarzą się z małymi dzieć-mi. Podobnie kojarzy się karmienie łyżką, dlatego staraj się używać widelca. Rozłóż sztućce jak do normalnego posiłku.
· Jeśli to możliwe, posadź swojego podopiecznego tak, żeby jego głowa była lek-ko pochylona do przodu.
· Warto korzystać ze stolików na łóżko – jeśli podopieczny wykazuje przejawy agresji podczas karmienia, ustaw tacę z jedzeniem w zasięgu jego wzroku, ale poza zasięgiem rąk (dotyczy osób karmionych, nie jedzących samodzielnie lub z małą pomocą).
· Usiądź blisko podopiecznego w takiej pozycji, żebyście siedzieli na podobnej wysokości i mieli kontakt wzrokowy.
2. Karmienie:
· Jeśli podopieczny jest w stanie jeść samodzielnie lub z niewielką pomocą, nie wyręczaj go, „żeby było szybciej”. Możesz pomóc mu w trzymaniu sztućców i poprowadzić jego rękę tak, by łyżką trafił do buzi.
· Jeśli stan podopiecznego wymaga, żebyś go nakarmił, rób to tak, żeby nie czul się traktowany jak małe dziecko.
· Jeśli jest taka potrzeba, rozdrabniaj pokarm, ale tylko podczas posiłku, w obec-ności chorego. Niech zobaczy najpierw swoje danie w całości.
· Nakładaj na łyżkę/widelec małe, łatwe do połknięcia kawałki.
· Zanim nabierzesz kolejną porcję, zaczekaj, aż Twój podopieczny połknie to, co ma w buzi.
· Jeśli część posiłku zostanie na ustach podopiecznego, nigdy nie zgarniaj jej łyż-ką, żeby podać ją ponownie do buzi, lecz wytrzyj ją serwetą. W ten sposób re-spektujesz godność danej osoby.
· Nie zagaduj podopiecznego, kiedy przeżuwa lub połyka pokarm. Rozmowa w takiej chwili grozi zachłyśnięciem.
· Nie wkładaj sztućców zbyt głęboko do buzi, żeby nie wywołać odruchu wy-miotnego.
· Nie uderzaj sztućcami o zęby podopiecznego – u osób z demencją może to wywołać odruch zaciskania szczęki.
· Jeśli twój podopieczny nie chce otworzyć buzi, dotknij lekko jego ust czubkiem łyżki. Nie napieraj.
· Słuchaj sugestii podopiecznego. Przygotuj posiłek w takiej formie, w jakiej lu-bi. Jeśli woli mieć podane na talerzu oddzielone warzywa, mięso i ziemniaki, to przygotuj potrawę w taki sposób. Jeśli podopieczny woli wszystko wymieszane, posłuchaj jego sugestii. Posiłek ma smakować podopiecznemu.
· Zachowaj spokój, jeśli jedzenie lub picie się wyleje.
Żywienie dojelitowe
Karmienie przez sondę, jest rodzajem żywienia wspomagającego odżywianie w przy-padku tymczasowej bądź stałej konieczności dostarczania organizmowi niezbędnych składników odżywczych. To alternatywa dla odżywiania doustnego.
Karmienie przez zgłębnik – jest to podawanie przygotowanego pokarmu płynnego, pół-płynnego, zmiksowanego za pomocą zgłębnika wprowadzonego do żołądka lub jelita cienkie-go.
Zgłębnikiem (sondą) nazywamy giętkie lub sztywne przewody o zróżnicowanej budowie (średnicy, kształcie, długości), wprowadzane do wnętrza organizmu. Jedynym warunkiem jego zastosowania jest zachowana czynność przewodu pokarmowego. Może być on wprowa-dzony do organizmu przez nos lub usta. Można przez niego podawać potrawy zbliżone do podawanych doustnie, ale muszą być odpowiednio rozdrobnione i upłynnione, lub też opra-cowane fabrycznie diety (np. Nutrison, Nutridrink, Peptison). Tolerancja na podawane przez zgłębnik pokarmy uzależniona jest od jego umiejscowienia w przewodzie pokarmo-wym, im wyżej (dalej od żołądka) się znajduje, tym jest lepsza.
Cel karmienia za pomocą zgłębnika:
· dostarczenie niezbędnych do zachowania procesów życiowych składników po-karmowych.
Sonda może być wprowadzana do przewodu pokarmowego na czas karmienia albo po-zostawiana na okres od 24 do 48 godzin.
Wskazania
W przypadku, gdy pacjenci nie mogą przyjmować posiłków drogą doustną lub przyjmują niedostateczną jego ilość, stosuje się odżywianie za pomocą zgłębnika żołądkowego. Wskazane jest ono w przypadkach:
· zaburzeń połykania występujących w wyniku np. zabiegów operacyjnych,
· chorób psychicznych, np. jadłowstręt psychiczny,
· stanów zaburzeń przytomności,
· zaburzeń spowodowanych chemio- i radioterapią, np. brak apetytu, uporczywe wymioty,
· zmian neurologicznych powstałych wskutek urazu lub choroby.
Przeciwskazania wprowadzania zgłębnika żołądkowego:
· skrzywienie przegrody nosa,
· brak podniebienia twardego,
· niedawno przebyta operacja przełyku lub żołądka,
· brak odruchu gardłowego i odruchu połykania.
Wybór drogi wprowadzania sondy przez usta zależy od następujących czynników:
· życzenia pacjenta,
· założenia zgłębnika na krótki okres,
· rozmiar sondy jest zbyt duży w porównaniu ze światłem jamy ustnej.
Powikłania, które mogą wystąpić podczas karmienia za pomocą zgłębnika żołądkowego dzielimy na trzy grupy:
1. 0Mechaniczne – związane z rodzajem, właściwościami oraz położeniem zgłębnika:
· wysychanie i pękanie błony śluzowej jamy nosowej, gardła i jamy ustnej,
· 0stany zapalne jamy nosowej, gardła, uszu,
· przerwanie ciągłości szwów pooperacyjnych w przełyku,
· uszkodzenie ściany naczyń krwionośnych (w przypadku żylaków przełyku może to doprowadzić do masywnego krwotoku),
· przedziurawienie przełyku, któremu sprzyja obecność uchyłków, zwężeń przełyku,
· powstawanie nadżerek, odleżyn wzdłuż przebiegu zgłębnika w jamie nosowej, gardle, przełyku,
· ostre zapalenie zatok powstające w wyniku zatkania; przez zgłębnik ujścia zatoki, które może doprowadził powikłań następczych (zapalenia ucha środkowego, ropnia mózgu),
· zapalenie przełyku powstające w sprzyjających warunkach, np. wyniszczenia pa-cjenta, uporczywych wymiotów,
· zapętlenie zgłębnika powstające w wyniku stosowania; cienkiego i elastycznego przewodu,
· zatkanie zgłębnika – może powstać w wyniku podawania; zbyt gęstego pokarmu lub niewystarczającego przepłukania sondy po zakończeniu karmienia,
· wprowadzenie zgłębnika do dróg oddechowych,
· przypadkowe usunięcie zgłębnika przez pacjenta.
2. Metaboliczne – powstające na skutek nieprawidłowej ilości i jakości podawanego po-żywienia, płynów, istniejących już zaburzeń spowodowanych zwiększonym kataboli-zmem itp.:
· 0przewodnienie,
· odwodnienie,
· hipoglikemia – szczególnie u pacjentów przyjmujących insulinę,
· zaburzenia w składzie składników mineralnych, witamin, niezbędnych kwasów tłusz-czowych.
3. Septyczne:
· zakażenie posiłku – może do niego dojść w wyniku rozwoju flory chorobotwór-czej na skutek nieprawidłowego przechowywania mieszanek, ich przygotowy-wania, nieprzestrzegania zasad aseptyki,
· zachłystowe zapalenie płuc powstające w wyniku przedostania się treści żołądkowej do układu oddechowego.
U pacjentów z założonym zgłębnikiem na stałe bardzo ważna jest codzienna pielęgnacja jamy ustnej, po każdym posiłku ssanie cukierków o mocnym smaku, żucie gumy, zapobiegające wysychaniu błony śluzowej jamy ustnej. Istotne jest też regularne roz-luźnianie i mocowanie na nowo sondy, co zmniejsza ryzyko powstawania odleżyn na błonie śluzowej jamy nosowej i przełyku.
Zasady obowiązujące podczas karmienia za pomocą zgłębnika
Zasady związane z pożywieniem i procesem odżywiania:
1. Odżywianie przez zgłębnik w zakresie rodzaju, objętości i częstości podawania poży-wienia, odbywa się zgodnie ze zleceniami lekarza.
2. Wykonywanie pielęgnacji jamy ustnej zawsze przed karmieniem (np. w formie toale-ty), co zmniejsza odruchy wymiotne.
3. Niepodawanie pokarmów o zmienionym wyglądzie (wytrącony osad, zmieniona barwa).
4. Karmienie przez zgłębnik powinno odbywać się w tych samych godzinach, w któ-rych pacjent przyjmował normalnie posiłki.
5. Karmienie pacjenta 5–7 razy dziennie.
6. Podawanie jednorazowo 200–300 ml pokarmu.
7. Podawanie pokarmów i płynów o temperaturze około 30°C.
8. Zapisywanie w dokumentacji ilości pokarmu podanego pacjentowi.
9. Wprowadzenie zgłębnika przed karmieniem wymaga zapewnienia pacjentowi około 2–5 minut odpoczynku przed rozpoczęciem podawania posiłku.
10. Podawanie pokarmu może odbywać się za pomocą strzykawki (o pojemności 20 ml, 50 ml lub 100 ml), lejka (50–100 ml) z szybkością 100 ml/5–10 minut, specjalnego wor-ka lub butli zawieszanych na statywie 100 ml/10–15 minut, a w przypadku pompy od-żywczej 100 ml/godzinę.
11. Obserwowanie podczas trwania karmienia stanu świadomości pacjenta.
12. Ograniczenie do minimum możliwości dostania się powietrza do żołądka podczas karmienia, poprzez zamykanie światła zgłębnika.
13. Przepłukanie zgłębnika po podaniu posiłku wodą (jej objętość nie może być większa od objętości podanego pokarmu).
Zasady związane z zakładaniem i usuwaniem zgłębnika:
1. Zgłębnikowanie żołądka wykonuje osoba posiadająca kwalifikacje, tj. pielęgniarka lub lekarz.
2. Wprowadzanie zgłębnika przez nos, jeżeli nie występują przeciwwskazania, ponieważ odruchy wymiotne są wtedy mniejsze niż w przypadku wprowadzania go przez usta.
3. Skontrolowanie przed rozpoczęciem karmienia objętości zalegającej treści żołądko-wej poprzez jej odessanie (ponad 150 ml zalegającej treści świadczy o zaburzeniach w przechodzeniu pokarmu).
4. Schłodzenie zgłębników gumowych przed użyciem poprzez umieszczenie ich na oko-ło 10 minut w naczyniu z zimną wodą (powoduje to usztywnienie i ułatwia wprowa-dzanie do żołądka). Nie stosujemy zimna w przypadku sond plastikowych.
5. Zmierzenie orientacyjnej długości, na jaką ma być wprowadzony zgłębnik (jeżeli nie jest ona zaznaczona na zgłębniku), poprzez zsumowanie długości od nasady nosa, po-przez płatek ucha, do wyrostka mieczykowatego mostka, dodając jeszcze 5–10 cm. U osób dorosłych wynosi ona 45–70 cm. Zwykle zgłębnik wprowadza się z nadmiarem 5–10 cm ponad zmierzoną odległość.
6. Pojawienie się kaszlu, sinienia, oporu wymaga wycofania zgłębnika, a w przypadku wymiotów – przerwania na chwilę jego wprowadzania i polecenia pacjentowi wyko-nania kilku głębszych oddechów.
4. Pielęgnacja jamy ustnej
Efektem właściwej higieny zębów i dziąseł są usta o zdrowym wyglądzie i zapachu. Oznacza to, że:
· zęby są czyste i nie zawierają resztek pokarmowych,
· dziąsła mają różowy kolor i nie bolą, ani nie krwawią podczas szczotkowania lub nitkowania,
· nieświeży oddech nie stanowi utrzymującego się problemu.
Ból lub krwawienie dziąseł podczas szczotkowania lub nitkowania zębów albo trwały nieświeży oddech wymagają wizyty u stomatologa. Każdy z wymienionych przypadków może wskazywać na problemy ze zdrowiem.
Czynności składające się na właściwą higienę jamy ustnej.
Dbanie o właściwą higienę jamy ustnej to jedna z najważniejszych rzeczy dla zębów i dziąseł. Zdrowe zęby nie tylko pozwalają wyglądać i czuć się młodo, ale również umoż-liwiają odpowiednie spożywanie pokarmów i mówienie. Dobry stan zdrowia jamy ustnej jest ważny dla ogólnego samopoczucia.
Codzienna profilaktyka, w tym odpowiednie szczotkowanie i nitkowanie zębów, pomaga zapobiec problemom jeszcze przed ich pojawieniem się. Jest także mniej bolesna, tańsza i mniej niepokojąca niż leczenie chorób, którym nie udało się zapobiec.
Pomiędzy regularnymi wizytami u stomatologa każdy może wykonywać proste czynno-ści, które znacznie obniżają ryzyko wystąpienia próchnicy zębów, chorób dziąseł i in-nych problemów jamy ustnej. Czynności te są następujące:
· dokładne szczotkowanie zębów 2 razy dziennie oraz codzienne stoso-wanie nici dentystycznej,
· przestrzeganie pełnowartościowej diety i ograniczanie przekąsek po-między posiłkami,
· stosowanie produktów do higieny jamy ustnej zawierających fluor, w tym pasty do zębów,
· stosowanie fluorkowych płukanek do ust (według zaleceń stomatologa).
Toaleta jamy ustnej
Odpowiednia technika szczotkowania:
1. Ustaw szczoteczkę pod kątem 45° do linii dziąseł i czyść ruchem wymiatającym lub obrotowym zaczynając od linii dziąseł.
2. Delikatnie szczotkuj zewnętrzną, wewnętrzną i żującą powierzchnię każdego zęba wykonując krótkie ruchy do przodu i do tyłu.
3. Delikatnie wyczyść język, aby usunąć bakterie i odświeżyć oddech.
Odpowiednia technika nitkowania:
1. Weź około 45 cm nici, pozostawiając między palcami 2,5-5 cm.
2. Delikatnie przesuwaj nić zagiętą wokół zębów.
3. Koniecznie wyczyść miejsca poniżej linii dziąseł, ale staraj się, aby nić nie dotykała dziąseł zbyt gwałtownie.
Celem zabiegu jest:
· utrzymanie u ciężko chorego czystości w jamie ustnej,
· przeciwdziałanie zmianom patologicznym w jamie ustnej,
· przeciwdziałanie zakażeniom szerzącym się z jamy ustnej,
· zlikwidowanie przykrego smaku i zapachu z jamy ustnej,
· oglądanie jamy ustnej.
· obserwacje – zgłosić lekarzowi należy: zaczerwienienie, obrzękłą błonę śluzo-wą w jamie ustnej, przykry zapach z ust, zapalenie jamy ustnej, zapalenie dzią-seł, małe, okrągłe zagłębienia w jamie ustnej, afty, znaczną ruchomość zębów, paradontozą, szaro-białe, plamiste obłożenie języka i błon śluzowych, ple-śniawki, małe, bolesne pęknięcia w kącikach ust, zajady, obrzmienie i bole-sność ślinianek, zapalenie ślinianek, bolesne opryszczki na wargach, opryszcz-kę warg, powiększone, obłożone i zaczerwienione migdałki, zapalenie migdał-ków.
Do zadań pielęgniarki/opiekuna należy:
1. Co najmniej raz dziennie dokładnie obejrzenie i ocenienie stanu błony śluzowej w ob-rębie jamy ustnej.
2. Przygotowanie niezbędnych przyborów i środków do wykonywania toalety jamy ust-nej.
3. Wykonanie toalety jamy ustnej.
4. Ocenienie skuteczności wykonanego zabiegu.
5. Uporządkowanie przyborów.
6. Udokumentowanie wykonania zabiegu.
Na tacy należy przygotować:
· drewniane szpatułki owinięte gazikami tub zacisk,
· jałowe gaziki,
· czyste rękawiczki,
· naczynie na odpadki,
· szczęko-rozwieracz i języko-trzymacz (niekiedy niezbędny przy wykonywaniu toalety pacjenta nieprzytomnego),
· środki lecznicze (dostosowane do rodzaju zmian rozpoznanych u pacjenta, zle-cone przez lekarza),
· miseczka z ciepłą wodą do ogrzania środka leczniczego.
Środki lecznicze stosowane do pędzlowania jamy ustnej:
· boraks z gliceryną,
· gliceryna z sokiem cytrynowym,
· 1% roztwór wodny fioletu gencjany, tzw. Pioktanina,
· rozpuszczone w glicerynie tabletki preparatu Nystatyny,
· witaminy z grupy B.
Środki lecznicze stosowane do płukania jamy ustnej:
· nadmanganian potasu (KMnO4) – jasnofioletowy kolor roztworu,
· 3% woda utleniona,
· Chlorchinaldin – l tabletka rozpuszczona w szklance wody,
· napar z rumianku,
· napar z liści szałwii,
· napar z ziół Septosan.
Sposób wykonania:
1. Poinformuj pacjenta o istocie i celowości planowanego zabiegu.
2. Umyj ręce.
3. Przygotuj na tacy niezbędne przybory i środki.
4. Środek leczniczy do pędzlowania jamy ustnej wstaw do miseczki z ciepłą wodą, aby się ogrzał.
5. Ze szpatułek i gazików zrób kwacze (co najmniej 3–4).
6. Załóż rękawiczki.
7. Poproś pacjenta, aby otworzył usta.
8. Namocz kwacz w przygotowanym, ogrzanym środku leczniczym.
9. Delikatnymi ruchami wykonaj pędzlowanie jamy ustnej, delikatnie rozprowadź środek leczniczy na powierzchni błony śluzowej, a szczególnie w obrębie zauważonych zmian patologicznych.
10. Powtórz czynność co najmniej 3 razy.
11. Zwracaj uwagę na to, aby nie wkładać szpatułki z gazikiem zbyt głęboko, aby nie wywołać odruchu wymiotnego. Jeżeli pacjent jest nieprzytomny, załóż szczęko-rozwieracz, aby móc wykonać pędzlowanie jamy ustnej.
12. Podaj pacjentowi przygotowany płyn do płukania jamy ustnej.
13. Wytłumacz, w jaki sposób powinien wykonać płukanie.
14. Poproś, aby pacjent wypłukał jamę ustną co najmniej 3 razy.
15. Uporządkuj przybory.
16. Udokumentuj wykonanie zabiegu. Jeżeli pacjent nie współpracuje przy zabiegu, jest nieprzytomny, nie wykonuj płukania jamy ustnej.
17. Umyj ręce.
Zasady:
1. Umycie rąk przed wykonaniem zabiegu.
2. Wykonanie toalety jamy ustnej w rękawiczkach.
3. Wykonanie toalety przed jedzeniem, a po jedzeniu wykonanie płukania jamy ustnej.
4. Niewykonanie płukania u pacjentów nieprzytomnych.
5. Przed przystąpieniem do zabiegu trzeba przygotować niezbędne przybory i środki od-powiednie do stanu błony śluzowej w jamy ustnej pacjenta.
6. Przy pędzlowaniu jamy ustnej trzeba zmyć język, nie wkładać zbyt głęboko szpatułki, aby nie wywołać odruchu wymiotnego.
7. Jeżeli pacjent ma protezę to przed przystąpieniem do wykonania toalety jamy ustnej, należy ją wyjąć.
8. Udokumentowanie zabiegu, uporządkowanie przyborów i umycie rąk po zakończeniu zabiegu.
5. Zabiegi dorektalne – lewatywa, wlewki
Zabieg – rodzaj czynności medycznej, służącej diagnozowaniu, profilaktyce, a przede wszystkim leczeniu pacjenta. Czynność taka może być wykonywana zarówno ręcznie, jak i przy pomocy skomplikowanej aparatury medycznej i narzędzi.
Jednym z takich zabiegów jest lewatywa oczyszczająca.
Lewatywa (łac. enema) – zabieg medyczny polegający na wlewaniu przez odbyt płynu do jelita grubego w celu usunięcia mas kałowych. W medycynie lewatywy znajdują zastosowanie jako leczenie zaparć, wobec nieskuteczności innych metod, przygotowanie do zabiegów diagnostycznych i chirurgicznych oraz przygotowanie przed porodem.
Lewatywa jest jednym z najstarszych zabiegów leczniczych. Stosowano ją do leczenia zaparć już tysiące lat przed naszą erą w starożytnym Egipcie, Chinach i Indiach. Jej zwolennikiem był Hipokrates – ojciec współczesnej medycyny, ordynujący pacjentom wlewki z wody, roztworów soli, oleju.
Algorytm do lewatywy oczyszczającej:
1. Założenie rękawiczek.
2. Wyjęcie basenu z uchwytu przy łóżku i postawienie go na krześle.
3. Odłożenie na wierzch brzegu kołdry wzdłuż jej dłuższego brzegu.
4. Podłożenie podkładu gumowego, następnie płóciennego lub jednorazowego.
5. Ułożenie pacjenta w pozycji ciała stosownej do rozpoznanego stanu.
6. Postawienie na łóżku, w pobliżu pośladków, jednej z misek nerkowatych.
7. Zawieszenie wlewnika na stojaku.
8. Zaciśnięcie drenu.
9. Wlewanie przygotowanego płynu do wlewnika.
10. Usuwanie powietrza z drenu (nad miską nerkowatą znajdującą się na tacy, zwalniając zacisk, pozwoli, aby spływający płyn wypchnął powietrze z drenu).
11. Zaciśnięcie drenu.
12. Nawazelinowanie końca kanki przy pomocy gazika z wazeliną.
13. Włożenie kanki do odbytnicy na głębokość 7 cm, lewą ręką odchylając fałd pośladko-wy.
14. Przytrzymywanie prawą ręką kanki, by nie wysunęła się z odbytnicy.
15. Zwolnienie lewą ręką zacisku i wprowadzenie płynu.
16. Utrzymywanie kontaktu słownego z pacjentem w czasie wykonywanie zabiegu.
17. Zaciśnięcie drenu, kiedy płyn pokrywa jeszcze wylot irygatora.
18. Wyjęcie przez papier toaletowy lub ligninę kanki z odbytnicy, kierując jej koniec do miski nerkowatej znajdującej się przy pośladkach.
19. Odłożenie kanki razem z wlewnikiem do miski nerkowatej.
20. Odstawienie miski nerkowatej na tacę.
21. Polecenie pacjentowi, aby położył się na plecach, następnie na prawym boku, (jeżeli może) oraz, aby jak najdłużej wstrzymywał się od wypróżnienia.
22. Podłożenie pacjentowi basenu, jeżeli odczuwa duże parcie na stolec (pacjent musi le-żeć na plecach) lub, gdy nie ma przeciwwskazań, odprowadzenie go do toalety.
23. Pozostawienie w zasięgu ręki papieru toaletowego.
24. Pozostawienie pacjenta w odosobnieniu na czas wypróżnienia.
25. Wyjęcie basenu spod pośladków chorego.
26. Sprawdzanie skuteczności zabiegu.
27. Wyniesienie basenu do toalety, umieszczenie go w urządzeniu do mycia basenu, po umyciu – w uchwycie przy łóżku pacjenta.
28. Przyniesienie do leżącego pacjenta miski z wodą.
29. Umycie i osuszenie pacjentowi rąk.
30. Umycie i osuszenie pacjentowi pośladków.
31. Wyjęcie spod pośladków pacjenta używanych podkładów i położenie ich na tacę.
32. Ułożenie pacjenta w wygodnej pozycji.
Bibliografia
Literatura obowiązkowa
Szwałkiewicz E., Opiekun medyczny w praktyce, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, War-szawa 2013.
Talarska D., Wieczorowska-Tobis K., Szwałkiewicz E., Opieka nad osobami przewlekle chorymi, w wieku podeszłym i niesamodzielnymi – podręcznik dla opiekunów medycznych, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2009 i n.
Literatura dodatkowa
Kędziora-Kornatowska K., Muszalik M., Kompendium pielęgnowania pacjentów w star-szym wieku, Wydawnictwo Czelej, Lublin 2007.
Krajewska-Kułak E., Rolka H., Jankowiak B., Standardy i procedury pielęgnowania cho-rych w stanach zagrożenia życia, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2009.
Netografia
http://kwasnicki.prawo.uni.wroc.pl/pliki/Badek%20Higiena%20jamy%20ustnej.pdf
http://www.colgate.pl/app/CP/PL/OC/Information/Articles/Oral-and-Dental-Health-at-Any-Age/Seniors/Senior-Maintenance-and-Care/article/Oral-Health-for-Seniors.cvsp
http://www.dentysta.eu/dla-pacjenta/424-jak-szczotkowac-zeby-opisy-i-animacje-metod-szczotkowania
http://www.grupalemar.pl/index.php/zoo/56http://www.mz.gov.pl/wwwfiles/ma_struktura/docs/polzdrow_prawzywienie_20120522_zal14.pdf
http://www.strzelceopolskie.pl/docs/poradnik_damy_rade.pdf
http://www.youtube.com/watch?v=cuY3HObIDWY
